مسئله ارث یکی از کهن‌ترین سنت‌های رایج در میان بشر است. از زمانی که مالکیت شخصی بر دارایی افراد پذیرفته شده، تملک اموال و دارایی شخص فوت شده به‌وسیله فرزندان و بستگان وی امری رایج بوده است. این موضوع در طول تاریخ دارای فرازوفرودهایی بوده است، هرچند از چگونگی آن اطلاع چندانی در دست نیست. در احکام اسلامی و همچنین قانون مدنی، تمامی مباحث مربوط به ارث، تقسیم ارثیه مورد بررسی قرار گرفته است.
ارث چیست؟
در منابع فقهی شیعه ارث بر مال یاحقی اطلاق می‌گردد که از مرده به وارث منتقل می‌شود. در ماده ۸۶۲ و ۸۶۳ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران نیز ارث بر مال یاحقی اطلاق می‌شود که پس از مرگ شخص به بازماندگان وی می‌رسد و در ماده ۸۶۱ استحقاق بازماندگان بر دارایی، ارث نامیده شده است.
اموال متوفی پس از پرداخت حقوق و دیونی که برعهده وی بوده میان وراث تقسیم می‌شود. مواردی از قبیل هزینه‌های کفن‌ودفن، دیون و واجبات مالی که برعهده متوفی بوده، وصیت در اموال و دارایی‌ها و چیز‌هایی که به فرزند ارشد می‌رسد، از جمله این حقوق و دیون هستند.
موجبات ارث بردن از متوفی
بر اساس قوانین دو عامل موجب ارث بردن وارث از متوفی می‌گردد: نخست عامل نسبی است که با رابطه وارثان با متوفی، از طریق ولادت ایجاد می‌شود. بر اساس این عامل، فرزندان و فرزندانِ فرزندان از پدر خود ارث می‌برند. عامل دوم عامل سببی است که با رابطه خویشاوندی از طریق ازدواج ایجاد می‌شود. طبق این عامل زن و شوهر از اموال یکدیگر ارث می‌برند.
عوامل سببی و نسبی توارث
نحوه تقسیم ارث به چه صورت است؟
قرآن کریم با تأکید بر اینکه هریک از زنان و مردان از دارایی‌هایی که از پدرانشان برجای می‌ماند سهمی می‌برند، در بیان سهم‌الارث، تقسیم ارثیه را دارای شرایطی می‌داند. ابتدا در یک تقسیم کلی، سهم ارث پسران از اموال پدر را دوبرابر سهم دختران قرار داده است و سپس به‌صورت اجمال میزان سهم ارث هریک از وارثان را معین کرده است.
قانون مدنی جمهوری اسلامی نیز بر پایه احکام فقهی و شرعی، وارثان را در سه طبقه دسته‌بندی کرده و میزان سهم هر طبقه و چگونگی آن را بیان کرده است. زن و شوهر همراه با دیگر طبقات سه‌گانه در ارث شریک هستند.
- طبقه اول شامل پدر، مادر، زن، شوهر، فرزندان و نوه‌ها می‌شود. در قانون و احکام شرعی جزئیات و میزان سهم‌الارث هریک از افراد یاد شده معین شده است.
- طبقه دوم شامل پدربزرگ‌ها، مادربزرگ‌ها، برادر، خواهر و فرزندان آن‌ها می‌شود. وارثان در این طبقه در صورتی از متوفی ارث می‌برند که در طبقه اول وارثی نباشد.
- طبقه سوم عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن‌ها هستند. چنانچه در طبقات اول و دوم وارثی نباشد، این افراد از متوفی ارث می‌برند.
چگونگی تقسیم ارث
موانع ارث
به طور عموم مطابق احکام ارث، تقسیم ارثیه شامل تمامی وارثان می‌گردد و هر طبقه متناسب با جایگاه و نسبت خود با متوفی سهمی از ارث می‌برد. اما گاهی برخی از عوامل مانع از ارث بردن برخی از وارثان می‌شود. وجود هریک از این موانع باعث می‌شود که وارث نتواند از مورِّث خود ارث ببرد. قانون مدنی مبتنی بر مبانی فقهی شیعه، موانع ارث را بیان کرده است. کفر، قتل، لعان، زنا، جنین، غیبت مفقودالاثر و برده بودن از این موانع هستند.
- کفر: بر اساس ماده ۸۸۱ مکرر قانون مدنی کافر از میت مسلمان ارث نمی‌برد. در مواردی که متوفی دارای چند وارث است که برخی از آن‌ها مسلمان و برخی دیگر کافر هستند، وراث کافر ارث نمی‌برند، هرچند به لحاظ طبقه مقدم بر وراث مسلمان باشند.
- قتل مورِّث: ماده ۸۸۰ قانون مدنی، قتل را از موانع ارث به شمار آورده است. درصورتی‌که کسی ازروی‌عمد مورث خود را به قتل برساند، از ارث او محروم می‌شود.
- لعان: چنانچه مردی به همسر خود تهمت زنا بزند و انتساب فرزند او را به خود انکار کند، هیچ‌کدام از زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی‌برند همچنین هر یک از این مرد و فرزند نیز نمی‌توانند وارث یکدیگر باشند.
- زنا: ماده 884 قانون مدنی، ولادت حاصل از روابط نامشروع را از موانع ارث دانسته که از هیچ‌یک والدین خود و نیز از خویشاوندان آن‌ها ارث نمی‌برد.
- جنین: مطابق ماده ۸۷۸ قانون مدنی جنینی که تولد او در تقسیم و میزان سهم‌الارث دیگران مؤثر باشد، تا هنگام تولد مانع از ارث بردن سایر ورثه می‌گردد.
موانع قانونی و شرعی ارث
مالیات‌برارث
بر اساس قوانین جمهوری اسلامی، مالیات‌برارث، مالیاتی است که بر اموال و دارایی‌های منقول و غیرمنقول متوفی، وضع می‌شود. نخستین قوانین مالیات ارث مربوط به سال ۱۳۱۶ است که در طول این سال‌ها دستخوش تغییرات فراوانی شده است. قانون مالیات‌برارث در سال ۱۳۹۵ در مجلس شورای اسلامی مورد بازبینی قرار گرفت و در نتیجه آن تغییرات اساسی در آن ایجاد شد.
میزان مالیات‌برارث متناسب با وارثان و سهم هریک از آنان از ارث و نیز متناسب با نسبت خویشاوندی با متوفی، متغیر است. مقدار مالیات هر طبقه از وراث که در ارث، تقسیم ارثیه معرفی شدند، متفاوت از طبقه دیگر است. طبق ماده ۱۷ قانون مالیات‌های مستقیم سال 1395، طبقه اول کمترین مقدار از مالیات را پرداخت می‌کنند. طبقه دوم دوبرابر طبقه اول و طبقه سوم چهار برابر طبقه اول مالیات می‌پردازند. همچنین نرخ مالیات برای هرکدام از دارایی‌ها و اموال، متفاوت است.
قانون برای فرار از مالیات‌برارث مجازات‌هایی در نظر گرفته است. نقل‌وانتقال دارایی متوفی به وراث در صورتی امکان‌پذیر است که مالیات آن پرداخت شده باشد. تا زمانی که مالیات اموال متوفی پرداخت نشود وارث صاحب آن نمی‌شود و حق هیچ‌گونه دخل و تصرفی در آن ندارد.
قانون مالیات‌برارث
نتیجه‌گیری
دارایی‌های انسان به‌موجب دو عامل نسبی و سببی، با حکم مرگ به تملک وارثان در می‌آید. چگونگی ارث، تقسیم ارثیه بین وراث و میزان سهم هرکدام از آن‌ها بسته به طبقه و نسبت خویشاوندی با متوفی، در قانون معین شده است. اموال باقی‌مانده از میت دارای نوعی مالیات مستقیم است که مالیات‌برارث نامیده می‌شود.
